اولين و مهم ترين اصل در برتري يك ساز نوع صدادهي آن است. صداي هر سازي بايد مناسب طبع نوازنده آن باشد. براي اين اصل مهم هيچ تعريف خاصي وجود ندارد. هر كس به نحوي صداي خوب را تعريف مي كند. اما به هر روي ساز خوب داراي صداي خوب است. پس از روي اجبار و ناتواني در تعريف (يا به عبارتي وجود تعاريف مختلف براي سليقه هاي مختلف)، از اين مورد گذر مي كنيم و به جنبه هاي ظاهري يك ساز خوب مي پردازيم. قابل ذكر است صرفا ساز با دارا بودن جنبه هاي ظاهري درست، صداي خوبي نخواهد داشت. اما معمولا سازهاي خوب، ظاهر خوب (و نه زيبا!!) دارند.
ابتدا ببينيم سنتور از چه چوبي ساخته مي شود. طبق تجربه، سازگران چوب دو درخت را مناسب ترين چوب ها براي سنتور دانسته اند. درخت آزاد و درخت گردو. چوب درختان ديگري از قبيل يك نوع چوب راش (كه به خاطر شكل ظاهري اش گويا در اصطلاح به چوب بال مگسي معروف است) فوفل، ممرز و ... هم استفاده شده است؛ اما بهترين ها همان آزاد و گردو مي باشد. حتما همه با گردو آشنايي داريد و درخت آزاد برايتان ناآشناتراست. درخت آزاد (يا آزاد دار) درختي جنگلي از تيره نارونها و با نام علمي Zelkova carpinifolia و از درختان بلند قامت (با ارتفاع 20 تا 35 متر) است. چوب آن داراي حالت ارتجاعي (كش سان) و نيمه سخت است. رنگ آن قهوه اي متمايل به نارنجي است. بعضي چوب ها تيره تر و بعضي روشن تر. وزن مخصوص اين چوب در حالت خشك 700 كيلوگرم بر مترمكعب است. يعني 50 كيلوگرم سنگين تر از چوب گردو. (چوب گردو وزن مخصوصي در حدود 650 كيلوگرم بر متر مكعب دارد.) اين اختلاف وزن در سازهاي ساخته شده نيز به وضوح قابل درك است. سنتورهايي كه از چوب ازاد ساخته ميشوند بهتر اند چرا كه صداي لطيف تر و واضح تري نسبت به چوب گردو دارند. بعضي چوب ها هم هستند كه قابليت هايشان مناسب سنتور نيست. مثل چوب توت. چرا كه سنتوري كه با چوب توت ساخته شود صداي شلوغ و گيجي پيدا مي كند چرا كه خواص رزونانس چوب توت اينگونه است و به همين دليل است كه سه تار را از توت مي سازند تا حجم صداي آن افزايش يابد.
ابتدا بهتر است با اجزا سنتور آشنا شويم. به عكس زير نگاه كنيد:
1 - شايد بتوان گفت مهمترين بخش سنتور براي صدادهي، صفحه سنتور است. صفحه سنتور بايد عاري از ترك خوردگي و تو رفتگي و بيرون زدگي بيش از اندازه باشد. (قابل ذكر است صفحه ساز پس از گذشت زمان به علت فشار ناشي از سيمها يك انحناي ناچيز به داخل برمي دارد كه امري عادي است.) توجه داشته باشيد بعضي سازندگان بي وجدان سنتور در محلهايي كه ترك وجود دارد مقداري چسب چوب و رنگ و خاك اره مي ريزند تا ترك معلوم نباشد پس روي اين مورد دقت كافي را در نظر بگيريد. چرا كه اگر در صفحه ترك وجود داشته باشد اول ساز كوك نگه نمي دارند و رفته رفته ترك بازتر مي شود تا اينكه سنتور از بين مي رود و از سنتور بودن تبديل به س ن ت و ر مي شود!!! هم چنين بايد صفحه نه آنچنان نازك باشد كه طاقت فشار را نياورد و نه آنچنان ضخيم كه الياف چوب قابليت ارتعاش و رزونانس خود را از دست بدهند. ضخامت صفحه رو كمي (حدود 2 ميليمتر) از صفحه زير كمتر است. يعني ضخامت صفحه رو حدود 5 تا 6 ميليمتر و ضخامت صفحه زير 7 تا 8 ميليمتر است. البته تعيين اين ضخامت به تجربه سازگر و شناخت او از خواص چوب ها دارد. به عكس شماره زير توجه كنيد.
2 - ديگر بخش سنتور گل سنتور است. گل سنتور گلي شش پر است و قطري حدود 5 سانتي متر دارد كه شش سوراخ هم در بين گلبرگ هاي آن موجود است. بعضي سازها (از الگوي مرحوم مهدي ناظمي) سوراخهاي با قطر حدود 2- 3 ميليمتر و بعضي ديگر سوراخهاي بسيار باريك دارند كه به اسم سوراخ سوزني معروفند. گل سنتور بايد شكلي منظم داشته باشد تا ساز از لحاظ جنبه هاي بصري شكيل تر باشد. به شكل زير نگاه كنيد:
3 - بخش مهم ديگر سنتور گوشي هاي آن است. گوشي ها بايد منظم و در يك راستا متصل شوند تا كوك را بهتر نگهدارند. شكل گوشي ها در محلي كه در كلاف فرو مي رود، يك مخروط ناقص است تا بهتر كوك نگه داشته شود. سوراخي كه در روي كلاف براي گوشي ايجاد مي شود بايد كاملا هم اندازه و هم شكل گوشي باشد. يعني گوشي بايد حركت راحتي در سوراخ داشته باشد، نه آنچنان تنگ كه به سختي بپيچد (كه گاهي باعث ترك خوردن اطراف سوراخ مي شود) نه آن چنان گشاد كه گوشي لق شود. خود گوشي ها فلزي (فولادي) هستند. بايد دقت كرد چون اين گوشي ها با تراشكاري شكل مي گيرند معمولا جاي تيغه دستگاه تراشكاري روي قسمتي كه وارد سوراخ مي شود مي ماند. اين زائده هاي ميكروني گاهي روي چوب كلاف و داخل سوراخ آن شيار مي اندازند كه اين اتفاق باعث مي شود هنگام كوك كردن گوشي به اصطلاح رد كند. اگر به اين مشكل برخورديد براي رفع آن اول سيم را شل كنيد و گوشي را در جاي خود چند بار به چپ و راست بپيچانيد تا روان گردد. اگر نشد گوشي را باز كنيد و كمي پودر بچه به آن بزنيد و در جاي خود قرار داده و چند بار به چپ و راست بچرخانيد تا روان شود. اگر بازهم نشد گوشي را درآورده و با سمباده نرم (سمباده 1000) سطح آن را پرداخت كنيد. دقت كنيد اينكار را به نحوي انجام دهيد كه تغييري در قطر آن به وجود نياد. يعني براده برداري نكنيد، فقط سطح گوشي را صيقل دهيد. بعد از انجام با زدن پودر بچه گوشي را درجاي خود قرار دهيد. اگر اين بار هم نشد سوراخ كلاف احتياج به برغو خوردن دارد. ساز را به سازنده اش بدهيد تا ترميمش كند. البته اگر ساز مرتب درحال استفاده و كوك شدن باشد اين معضل را نخواهد داشت. به شكل ها نگاه كنيد:
4 - از ديگر بخش هاي سنتور كلاف هاي سنتور است. كلافها ضخامتي حدود 16 – 17 ميليمتر دارند. ارتفاع آنها (كه همان ارتفاع سنتور باشد) حدود 6 سانتيمتر مي باشد. شايد بپرسيد سوراخ روي كلاف جلو (و گاهي كلاف پشت) سنتور چيست؟ اين سوراخ براي قرار دادن پل هاي رگلاژ سنتور است. معمولا در داخل سنتور 4 پل (2تا چپ ، 2 تا راست) قرار ميگيرد كه صداي ساز را منظم مي كند. گاهي سازنده براي رسيدن به صداي مطلوب از پلهاي ديگري در محل هاي متنوعي استفاده مي كند. به شكل زير نگاه كنيد:
5 - از ديگر خصوصيات ظاهري سنتور يكي نظم در نوع بسته شدن سيم هاست. سيمها بايد كاملا منظم و با فواصل يكنواخت بسته شوند تا فشار ناهماهنگي به شيطانك سنتور وارد نيايد. هم چنين خركها بايد يك شكل و يك اندازه باشد تا انتقال صوت را دچار اشكال نكنند. روي خرك ها مفتولهايي به اسم ساچمه قرار مي گيرد. اين ساچمه بايد از فولاد مستحكمي باشند تا سيمها رويشان شيار نياندازند. در صورت وجود شيار هنگام كوك جلو و پشت خرك هماهنگ نخواهند شد. هم چنين خركها بايد روي صفحه سنتور به صورت يكنواخت پخش شوند يا به عبارتي ديگر جمع و به هم نزديك نباشند. قابل ذكر است كه خرك هاي مربوط به سيم هاي زرد كمي از خرك هاي سيم هاي سفيد كوتاه تر است.
6 - رنگ سنتور نبايد براق باشد چرا كه باعث انعكاس نور مي شود. هم چنين معمولا سازهايي كه داراي رنگ براقند صدادهي خوبي هم ندارند. كه اين به علت خواص شيميايي رنگ است. براي سنتور از يك پوشش خاص استفاده مي شود نه از رنگهاي صنعتي!! به شكل نگاه كنيد:
اينها خواص ظاهري سنتور بود. اگر سازي ديديد كه ظاهر آن اختلاف كمي با توضيحات بالا داشت اما صداي بي نظيري داشت ترديد نكنيد. (البته اگر ايرادات مهم مانند ترك نداشته باشد.) و توصيه ديگر اينكه سعي كنيد يا ساز را مستقيم از سازگر بخريد يا با واسطه معلمي كه به درستي اش اطمينان كامل داريد. در بازار ساز خوب كم است و اگر هم باشد گران قيمت. چرا كه حق فروش و اجاره مغازه و ... بايد تامين شود. و در كل "زهره سازي خوش نمي سازد...." ساز عالي كم ياب است.
در نگهداري ساز سنتور چند نكته اي قابل توجه است. سعي كنيد ساز هميشه كوك باشد، يعني از دياپازون پايين (يا بالا) نيايد. دقت كنيد ساز رطوبت نبيند. براي اينكار از جعبه هاي مناسب استفاده كنيد و هم چنين در داخل جعبه روي ساز يك پارچه نخي يا پنبه اي بياندازيد تا رطوبت كمتر در تماس با ساز باشد. ساز را در معرض باد كولر يا گرماي شوفاژ و ... قرار ندهيد. دقت كنيد از زير محلي كه ساز را قرار داده ايد لوله شوفاژ يا تاسيساتي كه تفاوت دمايي ايجاد مي كنند عبور نكرده باشد. هم چنين ساز را مستقيم روي سراميك يا سنگ نگذاريد و ... .