در ادامه ي مقاله ي "كوك سنتور با استفاده از تيونر" بنا به درخواست برخي از دوستان در زير جدول كوك دستگاه هاي ديگر را خواهم نوشت: اگر دوستان آن مقاله را مطالعه كرده باشند مي دانند كه آنجا فقط از چگونگي كوك در دستگاه شور سخن رفت. در اينجا براي راحتي در درك كوك هاي مختلف و اختلاف آنها با يكديگر مبناي كوك را دستگاه شور فرض مي كنم و اختلافي كه در دستگا ه هاي ديگر در مقايسه با شور دارند را مي نويسم.
كوك هايي كه در زير بيان ميكنم كوك هاي آكادميك هستند ولي در موارد نه چندان كمي كوك ها بر اساس نياز قطعه تغييراتي مي كنند.
كوك هاي آكادميك سنتور در واقع كوك هايي هستند كه بتوان با آنها كتاب هاي دستور سنتور، رديف ابتدايي، دوره هاي صبا، سي قطعه چهارمضراب، قطعات موسيقي مجلسي و حتا رديف ميرزا عبد الله را اجرا كرد.
دستگاه شور، خود شامل چند آواز است: 1 آواز ابوعطا 2 آواز بيات ترك 3 آواز افشاري 4 آواز دشتي و 5 آواز بيات كرد. كه همگي آنها دقيقا مانند دستگاه شور كوك مي شوند مگر در موارد خاص كه به موضوع ما "فعلا" بي ارتباطند.
دستگاه نوا: عينا مانند دستگاه شور كوك مي شود ولي چون شخصيت مستقلي دارد آنرا جزيي از دستگاه شور نمي شناسند.(جاي نت "ر بكار" و "ر كرن" در سيم هاي زرد و سفيد ميتوانند عوض شوند)
دستگاه سه گاه: كوك آن دقيقا مانند شور است فقط نت "ر" سيمهاي سفيد نيز كرن كوك مي شود. (طريقه ي كوك نت هاي كرن دار در مقاله ي مذكور آمده است).
دستگاه همايون: مثل كوك دستگاه شور است با اختلافات زير : نت "مي" خرك اول سيم هاي زرد "بكار" كوك مي شود. نت هاي "سي" در هر سه پوزيسيون "بكار" كوك مي شوند (گاهي "سي" پشت خرك "بمل" مي شود كه در اين مورد بايد خرك پنجم را كمي به سمت راست كشيد). نت "ر" سيمهاي زرد "بكار" مي شود.
آواز بيات اصفهان: اين آواز جزو دستگاه همايون است و دقيقا مانند آن كوك مي شود.
دستگاه چهارگاه: مقايسه ي اين دستگاه با همايون راحت تر است بدين صورت كه كوك چهارگاه را مانند همايون فرض كرده با اختلافات زير : نت "مي" سيمهاي سفيد و پشت خرك "بكار" كوك مي شوند. (در مقاله ي "كوك سنتور با استفاده از تيونر" ذكر شد كه هنرجويان تازه كار لازم نيست كه سيمهاي پشت خرك را كوك كنند بلكه با كوك سيمهاي سفيد، نتهاي پشت خرك تا حد قابل قبولي از نظر آنها كوك خواهد شد). نت "ر" سيم هاي زرد و سفيد و پشت خرك هر سه "كرن" كوك مي شوند. نت "مي" خرك هشتم زرد "كرن" و خرك هشتم سيم هاي سفيد و پشت خرك "بكار" كوك مي شوند. نت "فا" خرك نهم سيم هاي زرد "ديز" كوك مي شود.
دستگاه ماهور و راست پنجگاه: مقايسه ي اين دو دستگاه نيز با دستگاه شور راحت تر است بدين صورت كه باز هم سنتور را عينا" كوك دستگاه شور فرض مي كنيم با تغييرات زير: نت "مي" خرك اول سيم هاي زرد و سفيد و پشت خرك هر سه "بكار" كوك مي شوند. نت "لا" سيم هاي سفيد "بكار كوك مي شود در حالي كه نت "لا" پشت خرك بايد همان كوك "لا ي بمل" باقي بماند. براي انجام اين كار كافي است خرك چهارم را كمي به سمت راست بكشيم. نت "ر" سيم هاي زرد "بكار" و در سيم هاي سفيد " كرن" كوك مي شوند. گاهي نيز نت "فا" خرك نهم سيم هاي زرد نيز "ديز" كوك مي شود.
درباره ي اينكه چه مقدار بايد خرك را جابجا كرد: وقتي "لا ي" سفيد را "بكار" كوك مي كنيد "لاي" پشت خرك را چك كنيد و ببينيد كه آيا "بمل" شده است (با چراغ سبز) يا خير. اگر كه بود كه درست است اگر نبود نسبت به اينكه لاي بمل پشت خرك چه مقدار پايينتر يا بالاتر است بايد دوباره خرك را كمي جابجا كنيد و دوباره "لاي" سفيد را كوك و "لاي" پشت خرك را چك نماييد تا به كوك درست براي هر دو نت "لا" برسيد. پيشنهاد مي كنم در اين مورد از معلم خود كمك بگيريد.
همانطور كه مي بينيد كوك دستگاه هاي مختلف، اختلاف كمي با يكديگر دارند و اين اختلاف در حد سه يا چهار نت است به جز دستگاه چهارگاه. بنابراين اگر نوازندگان سنتور كمي به كوك اشراف پيدا كنند به نظر من داشتن دو سنتور براي آنها كفايت مي كتد، مگر اينكه يراي موارد خاصي از سنتور هاي "لا كوك" يا "سي كوك" يا سنتور هاي "ده يا دوازده خرك" بخواهند استفاده كنند.
نوشته سامان ضرابي و چاپ شده در سايت هارمونيك
------------------------------------------ روش دوم
اين مسئله در سازي مانند سنتور بسيار واضح و هويدا است. طول سيم سنتور از نتهاي پايينتر تا نتهاي بالاتر كاهش پيدا مي‌كند و صداي سنتور از بمي به زيري مي‌رود يا به بياني ديگر بسامد صدا بيشتر ميشود. پس:
يا
|
بسامد صدا= |
1 |
|
طول سيم |
در سازهايي مانند سه تار و تار كه پرده‌بندي روي دسته‌ي ساز است نوازنده با گرفتن قسمتي از دسته و قرار دادن انگشت خود بروي سيم تنها طول سيم را كوتاه و بلند مي‌كند.
|
در موسيقي ايراني و همچنين كلاسيك غربي اين فواصل بين نغمه‌ها (نت‌ها) هستند كه مهم مي‌باشد. |
البته براي فهم اين مطلب حتمن درس دوم كه فواصل موسيقي هستند را مطالعه بفرمائيد ولي در اينجا مي‌توان گفت جمله‌ي بالا بدين معناست كه براي مثال در سنتور ايراني فاصله‌ي بين نت فا بكار و سل بكار بايد به اندازه‌ي يك طنيني يا يك پرده باشد. بصورت شماتيك:
با درك اين مفهوم مي‌توان كوك سنتور يا هر ساز ديگري را تنها بر قاعده‌ي همين فواصل انجام داد.
اما در عصر حاظر به اين علت كه بيشتر از همنوازي و هارموني در موسيقي ايراني استفاده ميشود براي هر نت يا نغمه بسامدي خاص درنظر ميگرند كه هم اصول فواصل در آن رعايت شده و هم بتوان ساز را با هر دستگاه تيونري كوك كرد و هم اينكه سازهاي يك گروه موسيقي با هم هم‌صدا باشند. باز هم لازم بذكر است كه اين كار تنها براي اصل هارموني و هم‌صدايي سازها رعايت ميشود و ضرورتي ندارد كه بر فرض نت سل ساز سنتور شما حتما ً 391.5 Hz فركانس داشته باشد.
ولي در اينجا براي استاندارد كردن سازها همان مقادير پيش فرض مرجع قرار داده ميشود تا همه يك نوع صدا بدست آورند.
|
ثابت گرفتن فركانس يك نت تنها براي هم‌صدايي سازها و هارموني آنها مي‌باشد |
پس اگر شما بخواهيد سنتور خود را در دستگاه شور كوك كنيد بايستي مطابق زير سيمهاي سنتور را تغيير دهيد:
|
مي |
كرن |
EÞ |
|
فا |
بكار |
F |
|
سل |
بكار |
G |
|
لا |
كرن + پشت خرك بمل |
AÞ , G# |
|
سي |
بمل |
Bb يا A# |
|
دو |
بكار |
C |
|
ر |
بكار و كرن (سيم زرد يا سفيد) |
D |
|
مي |
بمل |
D# يا Eb |
|
فا |
بكار |
F |
|
كوك شور |
||
بصورت تصويري داريم:
(با عرض تأسف در عكس بالا دو بمل نيست و اشتباه گرافيكي اعلام ميشود)
حال نكاتي چند در مورد كوك سنتور
1. كوك سنتور كاري‌ست بسيار زمان بر و هنرمند بايد تحملي قوي داشته باشد.
2. اگر ساز بصورت گوشي كوك شود بمرور زمان گوش هنرمند به صداها حساس شده و در زمان كمتري مي‌تواند سنتور را كوك كند.
3. سيم سنتور در قلاب‌هاي دو طرف ساز بايستي بدرستي پيچانده شود در غير اينصورت كوك خالي ميشود و سيم تحمل كشش نخواهد داشت.
مرحله‌ي اول: سيم‌كشي سنتور
1) حال براي شروع به كوك فرض ميشود يكي از خرك‌ها بدون سيم است. پس در ابتدا سيمي را به اندازه‌ي طول همان خرك با حساب كردن فاصله‌ي پيچاندن به دور گوشي سنتور و مقداري براي پيچانيدن و انداختن بدور قلاب در نظر ميگيريم و آن را باز مي‌كنيم.
در اين مرحله به صلاح نمي‌باشد كه سيم بريده شود.
2) در مرحله‌ي بعد بايد سيم را بصورت زير بشكل حلقه در آورد
3) قسمت تقاطع سيم‌ها و دنباله‌ي آن را بايد به محكمي با ابزاري مانند دم‌باريك يا گازانبر گرفت تا به هيچ وجه تكان نخورد
4) قسمت حلقوي شكل بايد پيچانده شود تا پيچي يكنواخت و محكم بدست آيد. در شكل زير يك گره‌ي خوب را ملاحظه مي‌كنيد:
در اينجا اگر گره مانند شكل زير بد پيچانيده شود سيم كوك خالي مي‌كند. يعني تنها يك سيم نبايد به ديگري پيچانيده شود بلكه بايد هر دو طرف سيم بصورت مساوي و هم‌زمان به هم پيچيده شوند
· اگر قسمت حلقه بسيار كوچك يا بسيار بزرگ گرفته شود ، احتمال بريده شدن سيم وجود دارد.
· اگر سيم نامرغوب باشد در اين مرحله خيلي راحت بريده ميشود. حتما ً سعي كنيد از سيم مرغوب استفاده كنيد.
5) سيم اضافه‌ي حلقه را بدرستي بايد بريد تا به دست يا لباس در آينده گير نكند.
6) حلقه را به سيم‌گير مي‌اندازيم
7) سيم را كشيده و به سمت ديگر (گوشي‌هاي سنتور) مي‌بريم
8) حال در اين مرحله با احتساب مقداري براي پيچانيده شدن بدور گوشي سيم را مي‌بريم.9) سيم را به درون سوراخ سيم‌گير مي‌اندازيم و سيم را از بالا به سمت راست مي‌كشيم تا سيم پيچانده شده بصورت يكنواخت و منظم درآيد.
10) بايد چك كرد كه سيم دقيقا ً درون شكاف‌هاي تعبيه شده بيافتد. و هنگامي كه سيم كمي محكم شد كار انداختن سيم به پايان رسيده است.مرحله دوم: كوكدر اينجا چند روش مختلف براي كوك سنتور وجود دارد.ساده‌ترين راه استفاده از دستگاه تيونر (tuner) است. كه نرم‌افزارهاي آن نيز براي سيستم‌عامل ويندوز نيز وجود دارد. نرم‌افزارهايي مانند AP Tuner و PitchPerfect Musical Tuner. نرم‌افزارهايي ديگري نيز وجود دارد ولي كار با اين دو ساده‌تر از بقيه مي‌باشد و AP Tuner بصورت مجاني كار مي‌كند.
شما مي‌توانيد سيم سنتور را آرام آرام بپيچانيد تا سيم محكم‌تر شود و با انتهاي مضراب به صورت برعكس سيم مورد نظر را به صدا درآوريد تا به صداي مطلوب برسيد. فرضا اگر سيم نت سل مي‌باشد بايد اينقدر با سيم آرام آرام بازي كنيد تا عقربۀ نرم‌افزار يا دستگاه تيونر درست مقابل G باشد.
همانطور كه در بحث نسبي بودن كوك گفته شد در اين نرم‌افزارها نيز مي‌توان ميزان فركانس پيش‌فرض را تغير داد.روش ديگر براي كوك بصورت گوشي مي‌باشد كه روش زمان‌بريست ولي براي هنرجو واجب است كه بتواند اين كار را انجام دهد زيراكه دستگاه و نرم‌افزار هميشه در اختيار ما نيست. (براي مثال خالي شدن كوك را هنگام دادن كنسرت تصور كنيد)1) در اين روش اگر كل سنتور كوك ندارد و شما مي‌خواهيد فواصل را كوك كنيد بايد از آهنگي آشنا كمك بگيريد. برفرض آهنگ اي ايران!2) آهنگ اي ايران داراي فواصل دور از هم و مشخص مي‌باشد كه براي اين كار مناسب است. "اي" برابر نت سل بكار و "اير" از ايران روي نت ر بكار ميافتد و "ران" ايران روي نت دو بكار. پس شما با اين كار توانستيد فواصل بعد پنجم درست و چهارم درست را كوك كنيد.3) اين آهنگ يا آهنگ ديگري را ادامه مي‌دهيد تا كل سنتور كوك شود.
.
.
.
.
.
نويسنده: سهراب ميرزا عابديني
برگرفته از وبلاگ : mysantoor